Amsterdam Orgelpark

Reil (2012, II/P/5)

In 2012 hebben wij een nieuw orgel gebouwd voor het Orgelpark in Amsterdam. Het betreft een reconstructie van het Peter Gerritsz-orgel (1479) van de Nicolaikerk in Utrecht.

Het orgel is in opdracht van het Orgelpark vervaardigd, in nauwe samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Het nieuwe instrument dient namelijk ook als voorstudie voor de door de RCE voorgenomen restauratie van het originele instrument. Het Utrechtse origineel zwijgt al sinds 1885 en is sinds het oorspronkelijke bouwjaar meerdere malen gewijzigd en vergroot. Desondanks bleef de oorspronkelijke aanleg uit 1479 voor een belangrijk deel bewaard. Het meest bijzondere onderdeel is de windlade van het Hoofdwerk. Het is een zeldzaam voorbeeld van een zogenaamd blokwerk. Bij een blokwerk zijn geen afzonderlijke registers aanwezig maar klinkt altijd een grote reeks pijpen tegelijk. Deze bouwwijze is typisch voor het middeleeuwse orgel. Van dit soort orgels is nergens anders ter wereld zo’n compleet voorbeeld te vinden. Een reconstructie van het Nicolaï-orgel bood dus een unieke kans om het middeleeuwse orgel uitgebreid te bestuderen en sinds eeuwen niet meer gehoorde klanken te doen herleven.

De bewaard gebleven delen zijn nauwgezet gekopieerd. Daarbij is op geen enkel detail afgeweken van het voorbeeld. De windlade en de mechanieken van het Hoofdwerk en een deel van de mechaniek van het Bovenwerk konden worden nagemaakt van het oorspronkelijke orgel. Van de oudste pijpen waren er slechts ongeveer 60 over. De overige honderden pijpen zijn gereconstrueerd op basis van de overgebleven pijpen, de gaten in de windlade en de pijproosters. Het blokwerk is 7-18 sterk. De onderste toon is een H-contra, dat wil zeggen een halve toon onder de voor orgels gangbare laagste toets C. De omvang is 42 tonen, de hoogste toets is f2, de Cis ontbreekt.

De windlade van het Bovenwerk werd al in 1547 door een andere vervangen. Uit sporen in de windlade van het Hoofdwerk en overblijfselen van de registermechaniek kon worden opgemaakt dat het Bovenwerk wel registreerbaar was. Naar 15de-eeuws gebruik kon een afzonderlijke prestantreeks, in die tijd Doof genoemd, worden bespeeld. De Doof is in de reconstructie een Prestant 8 die voor het grootste deel in het front staat. De pijpen zijn als elkaars spiegelbeeld opgehangen in zogenaamde spiegelvelden. De onderste pijp krijgt zijn wind uit de windlade en de bovenste pijp spreekt mee omdat deze pijp met zijn voet in de voet van de onderste pijp staat. In deze reconstructie is de Doof bij de laatste 6 tonen zelfs 3 sterk. Naast de Doof was er een zogenaamde Positie, een kleine versie van het blokwerk van het Hoofdwerk. Hoewel er geen tastbare overblijfselen zijn van een derde register was het in de late 15de eeuw niet ongebruikelijk dat er naast Doof en Positie nog een Cymbel aanwezig was. Deze is naar voorbeeld van een 15de eeuws tractaat gereconstrueerd. De Cymbel is 3 sterk en bevat een tertskoor.

Uit sporen in de oude orgelkas blijkt dat het orgel in 1479 al een pedaal had. De omvang van 11 tonen blijkt uit deze gaten. De pijpen van het Pedaal, in 15de eeuwse documenten vaak omschreven als ‘Bourdonnen’, staan buiten het orgel, achter de onderkas.

Van de originele windvoorziening bleef niets bewaard. Uit bouwsporen in de oude orgelkas kan worden afgeleid dat de balgen achter de windlade van het Hoofdwerk lagen en rechtstreeks in de windlade blazen. Het Bovenwerk krijgt zijn wind uit de windlade van het Hoofdwerk. De balgen zijn gemaakt naar voorbeeld van oude smidsbalgen. Ze worden met de hand bediend door middel van lange hefbomen. Een en ander is naar voorbeeld van oude afbeeldingen en bestaande smidsbalgen gemaakt.

Het orgel werd op 21 april 2012 in gebruik genomen.